Μιλώντας στα παιδιά για τον Κορωνοϊό

Βασικά χαρακτηριστικά των καταστάσεων που δημιουργούν ανησυχία και άγχος είναι: η αυξημένη αίσθηση αβεβαιότητας, η πιθανή απειλή, η ευθύνη, η μειωμένη αίσθηση ελέγχου. Η αβεβαιότητα σχετικά με την εξέλιξη και την πορεία της νόσου Covid-19, μιας συνθήκης που βιώνουμε όλοι την παρούσα περίοδο, έχει αυξήσει την ανησυχία, το άγχος και το στρες που αισθάνονται πολλά παιδιά και νέοι άνθρωποι. Ωστόσο, πρόκειται για φυσιολογικές αντιδράσεις σε μια ακραία και πρωτόγνωρη κατάσταση.

Σε κάθε επικοινωνία με τα παιδιά, είναι σημαντικό να τα βοηθάμε: α) στο να αναγνωρίσουν ότι είναι φυσιολογικό να αισθάνονται ανήσυχα, β) στο να αναπτύξουν μια ακριβή-ρεαλιστική κατανόηση της κατάστασης και γ) στο να αντιληφθούν απλά, πρακτικά και καθημερινά πράγματα που μπορούν να κάνουν, κατανοώντας την ύπαρξη αλλά και τα όρια της ευθύνης που τους αναλογεί.

Το συγκεκριμένο άρθρο επιχειρεί να παρουσιάσει κάποιες απλές συμβουλές για τη βοήθεια και τη στήριξη των παιδιών και των εφήβων την παρούσα χρονική περίοδο.

1. Επικοινωνούμε με τα παιδιά: Τα παιδιά έχουν σίγουρα ακούσει για τον Κορωνοϊό και το μεγάλο αριθμό κρουσμάτων και θανάτων σε παγκόσμια κλίμακα, ενώ παρατηρούν σημαντικές αλλαγές στην καθημερινότητά τους (διαφημίσεις για το θετικό του να “μένουμε σπίτι”, τακτικότερο πλύσιμο χεριών, εξέχουσα θέση του αντισηπτικού μέσα στο σπίτι, όλοι φορούν μάσκες στο δρόμο, παίρνουμε άδεια από το κράτος για να βγούμε από το σπίτι μας). Σε μια πρώτη σκέψη, θα πρέπει να καταλάβουμε ότι οφείλουμε να αισθανόμαστε άνετα όταν μιλάμε για τον Κορωνοϊό στα παιδιά μας. Εξάλλου, είμαστε η καλύτερη πηγή πληροφοριών και διαβεβαίωσης για αυτά και μάλιστα σε περίοδο 24/7. Τα παιδιά συνηθίζουν να μεγαλοποιούν τα πράγματα και πολλές φορές να υπερβάλλουν. Επομένως, είναι κρίσιμο να θέσουμε τις απαιτούμενες βάσεις για την όσο κατά το δυνατό περισσότερο αποφυγή της παραπληροφόρησης και της διασποράς πανικού. Αρκεί να θυμόμαστε ότι η παραπληροφόρηση και ο πανικός είναι σαν ένα μαξιλάρι στη σκεπή ενός σπιτιού: αρκεί μία στιγμιαία κίνηση για να το σκίσουμε, ενώ δεν αρκεί ούτε ένας μήνας για να μαζέψουμε τα πούπουλα που πήρε ο αέρας.
2. Είμαστε ειλικρινείς, αλλά θυμόμαστε πάντα και την ηλικία των παιδιών μας: Εφόσον η εμπιστοσύνη των παιδιών προς εμάς, ως γονείς τους, είναι ιδιαίτερα σημαντική, είναι καλό να είμαστε ειλικρινείς μαζί τους. Είναι προτιμότερο να τους πούμε ότι “δεν υπάρχει ακόμη εμβόλιο για τη συγκεκριμένη ασθένεια αλλά οι επιστήμονες εργάζονται σκληρά πάνω σε αυτό” ή ότι “μπορεί να αρρωστήσουν πολλοί άνθρωποι, όμως είναι σαν μια γρίπη και όλα γίνονται καλύτερα μετά από κάποιο χρονικό διάστημα”. Για να αποφύγουμε βέβαια την παραπληροφόρηση προς τα παιδιά μας, θα πρέπει και εμείς να είμαστε επαρκώς πληροφορημένοι. Προτείνεται να παρακολουθούμε ειδήσεις (από τηλεόραση, διαδίκτυο κλπ.), εάν είναι δυνατόν, μακρυά από το παιδί. Εξάλλου, η εικόνα με γιατρούς να μεταφέρουν σε φορεία ασθενείς και νεκρούς δεν βοηθάει ψυχολογικά, ούτε εμάς, ούτε τα παιδιά μας. Εξυπακούεται ότι θα πρέπει να φιλτράρουμε τις πληροφορίες πριν τις μεταδώσουμε στο παιδί μας. Πολλοί από εμάς θέλουμε τα παιδιά μας να έχουν κριτική σκέψη και χαιρόμαστε για αυτό· ας γίνουμε εμείς το παράδειγμα. Εάν έχουμε μικρότερης ηλικίας παιδί στο σπίτι, η ενημέρωση μπορεί να γίνει μέσω ζωγραφικής ή παιχνιδιού.
3. Αναγνωρίζουμε τους φόβους και τις ανησυχίες των παιδιών: Ξεκινάμε με ερωτήσεις ανοικτού τύπου (που δεν μπορούν να απαντηθούν με ένα “ναι” ή ένα “όχι”). Έτσι,  αντί της ερώτησης “φοβάσαι;”, προτιμούμε την ερώτηση “τί σε κάνει να φοβάσαι;” ή “τί άκουσες για τον ιό;”. Τα μεγαλύτερα παιδιά μπορεί να έχουν λάβει πληροφορίες μέσω διαδικτύου ή μέσω φίλων. Οι ανοιχτές ερωτήσεις βοηθούν να καταλάβουμε τους φόβους και τις ανησυχίες που έχουν.
4. Δίνουμε προσοχή στις σκέψεις και τα συναισθήματά τους: Δεν επιχειρούμε να ελαχιστοποιήσουμε ή να απορρίψουμε τις ανησυχίες του παιδιού. Όπως σε εμάς, σε περιόδους άγχους, η φράση “μην αγχώνεσαι” μας εκνευρίζει, έτσι και φράσεις προς τα παιδιά του τύπου: “θα είναι ωραία στο σπίτι” ή “μην είσαι ανόητος”, μπορεί να τους προκαλέσουν εκνευρισμό καθώς θα θεωρούν ότι οι ανησυχίες τους δεν λαμβάνονται σοβαρά από εμάς. Έτσι, θα προτιμήσουν αντί να μιλήσουν σε εμάς, να μείνουν σιωπηλά, εντείνοντας την ανησυχία τους και ενισχύοντας την ανασφάλειά τους πως αν πουν κάτι θα είναι λάθος και θα τα κατακρίνουμε. Επίσης, αντί της φράσης “μην το σκέφτεσαι αυτό”, είναι προτιμότερο να ενθαρρύνουμε το παιδί μας να τροποποιήσει τις αρνητικές σκέψεις με άλλες εναλλακτικές (πχ “υπάρχει κάποια αρνητική σκέψη; ποια θα μπορούσε να είναι η εναλλακτική της;”). Δεν κουκουλώνουμε τα προβλήματα, αλλά τα επιλύουμε.
5. Τα βοηθάμε να κατανοήσουν ότι οι φόβοι και οι ανησυχίες τους είναι φυσιολογικοί: Η παρούσα κατάσταση προκαλεί άγχος σε όλους μας, οπότε και είναι φυσιολογική κάθε ανησυχία. Αυτό θα πρέπει να το αναγνωρίσουμε και για τα παιδιά μας. Για παράδειγμα, αν ένα παιδί ανησυχεί για τους παππούδες του, μπορούμε να πούμε: “ανησυχείς για τη γιαγιά και για τον παππού σου, καταλαβαίνω πως νιώθεις και εγώ ανησυχώ για αυτούς”. Η απογοήτευση είναι κατανοητή και είναι εντάξει να βιώνεται από μικρούς και μεγάλους. Απλώς πρέπει όλοι μας να γνωρίζουμε -και να μεταφέρουμε και στα παιδιά μας- ότι η συγκεκριμένη κατάσταση έχει αρχή/μέση/τέλος.
6. Επιτρέπουμε στα παιδιά να κάνουν ερωτήσεις: Είναι φυσικό τα παιδιά να έχουν ερωτήσεις, και πιθανές ανησυχίες, για την ασθένεια. Το να τους δώσουμε το χώρο να θέσουν αυτές τις ερωτήσεις και να απαντήσουμε -ειλικρινά- σε αυτές είναι ένας καλός τρόπος για να τα ανακουφίσουμε από το άγχος τους. Από την άλλη πλευρά, ενισχύουμε την εμπιστοσύνη των παιδιών προς εμάς. Προς το παρόν, υπάρχουν και ερωτήσεις σχετικά με τον Κορωνοϊό, που ούτε οι ειδικοί δεν μπορούν να τις απαντήσουν· αυτό πρέπει να το εξηγήσουμε στα παιδιά μας και να προσθέσουμε πληροφορίες σχετικά με το τι κάνουν οι άνθρωποι για να απαντήσουν σε αυτές τις ερωτήσεις. Ίσως το παιδί σας να έχει μία πάρα πολύ καλή ιδέα – αφήστε το να σας πει ή να σχεδιάσει αυτό που αισθάνεται.
7. Δίνουμε χώρο για έκφραση και επίλυση οποιασδήποτε παρερμηνείας και μεγέθυνση σκέψης: Αφού παρατηρήσουμε τις ανησυχίες τους και δείξουμε ότι τα καταλαβαίνουμε, μπορούμε να ‘διορθώσουμε’ τυχόν παρεξηγήσεις και παρερμηνείες. Οργανώνουμε τις πληροφορίες που έχουμε από συνιστώμενες και αξιόπιστες πηγές και τις προσαρμόζουμε ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα του παιδιού (π.χ. ένα παιδί μπορεί να πιστεύει ότι επειδή ο ιός βρίσκεται στην πόλη του, όλοι θα πεθάνουν. Μπορούμε να απαντήσουμε λέγοντας: “Καταλαβαίνω ότι φοβάσαι εάν κάποιος έχει τον ιό. Είναι λογικό να φοβόμαστε, εάν γνωρίζουμε ότι κάποιος που ζει κοντά μας είναι άρρωστος, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρόκειται να πεθάνουμε. Οι περισσότεροι άνθρωποι που το έχουν εμφανίζουν πυρετό, βήχα και ήπια συμπτώματα, και νιώθουν καλύτερα μέσα σε λίγες εβδομάδες”). Εάν δεν γνωρίζουμε ή δεν μπορούμε να βρούμε την απάντηση σε κάποια ερώτηση, τότε είναι καλό να παραδεχτούμε ότι δεν ξέρουμε. Αυτή τη στιγμή υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα και είναι αδύνατο να απαντηθούν όλες οι ερωτήσεις των παιδιών και των εφήβων. Αντί να προσπαθήσουμε να εξαλείψουμε όλη την αβεβαιότητα που νιώθουν και να βρούμε απαντήσεις σε όλες τις ερωτήσεις τους, μπορούμε να εξηγήσουμε ότι υπάρχουν πράγματα που δεν γνωρίζουμε και ότι είναι εντάξει να μην γνωρίζουμε και να μην έχουμε απάντηση. Στη συνέχεια, μπορούμε να καθησυχάσουμε τα παιδιά εξηγώντας ότι οι ενήλικες γύρω τους θα φροντίσουν για αυτά και ότι οι επιστήμονες και οι γιατροί εργάζονται σκληρά για να βρουν τρόπους που θα μας βοηθήσουν να το αντιμετωπίσουμε.
8. Επισημαίνουμε τα καλά πράγματα: Βοηθάμε τα παιδιά μας να αναγνωρίσουν τα θετικά πράγματα που συμβαίνουν στο πλαίσιο της παγκόσμιας κρίσης. Π.χ. “Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που εργάζονται σκληρά για να μας κρατήσουν όλους ασφαλείς, όπως για παράδειγμα οι γιατροί και οι νοσηλευτές στο νοσοκομείο, οι επιστήμονες που εργάζονται για να βρουν το εμβόλιο και τη θεραπεία”. Επισημαίνουμε τις εκπληκτικές κοινοτικές οργανώσεις που έχουν δημιουργηθεί και τις ενέργειες των ανθρώπων για να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον.
9. Βρίσκουμε τρόπους αντιμετώπισης των ανησυχιών: Είναι εύκολο να κυριαρχεί η ανησυχία, ιδιαίτερα με τη συνεχή πρόσβαση που έχουμε στα νέα. Ωστόσο, είναι σημαντικό, να περιορίσουμε την έκθεση των παιδιών στις ειδήσεις. Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να εισάγουμε ένα “χρονικό περιθώριο παρακολούθησης ειδήσεων”. Για τα μεγαλύτερα παιδιά είναι σημαντικό να συμφωνήσουμε από κοινού στον περιορισμό του χρόνου που ξοδεύουν σε αυτό, ιδίως όταν λαμβάνουν αναξιόπιστες πληροφορίες μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Βοηθάμε τα παιδιά και τους εφήβους να σκεφτούν νέους τρόπους, ώστε να διαχειριστούν την ανησυχία τους, ιδίως όταν δεν είναι κάτι που βρίσκεται υπό τον έλεγχό τους. Η ανοχή στην ανησυχία και και η επικέντρωση σε άλλα πράγματα μπορεί να βοηθήσει στη μείωση των δυσφορικών συναισθημάτων και την ομαλοποίηση της ψυχικής υγείας των παιδιών και των εφήβων. Αυτό είναι προφανώς ένα δύσκολο εγχείρημα, αλλά ένας τρόπος για να βοηθήσουμε τα παιδιά να αισθάνονται σίγουρα και ότι οι ανησυχίες τους θα αντιμετωπιστούν, είναι με το να εισάγουμε τον “χρόνο ανησυχίας” όπου για μία ώρα τη μέρα καθόμαστε για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (max 30 λεπτά) και μιλάμε για τις ανησυχίες του παιδιού μας. Κατά την άσκηση αυτής της πρακτικής θα πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τις τεχνικές της ενεργητικής ακρόασης και τη δεξιότητα της ενσυναίσθησης. Στην περίπτωση που τα παιδιά και οι έφηβοι ξεπεράσουν το χρόνο ανησυχίας, τότε τους ζητάμε να καταγράψουν την ανησυχία τους και τα διαβεβαιώνουμε ότι θα τη συζητήσουμε την επόμενη φορά. Αυτό μπορεί επίσης να βοηθήσει τα παιδιά να παρατηρήσουν τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους και να διαπιστώσουν μετά από κάποιο χρονικό διάστημα ότι τα προβλήματα δεν είναι τόσο σημαντικά όσο φαίνονταν.
10. Προσπαθούμε να διαχειριστούμε τις δικές μας ανησυχίες: Η αβεβαιότητα μπορεί να κάνει όλους μας να αισθανόμαστε άγχος ή ανησυχία. Έτσι, θα πρέπει να αναζητήσουμε πράγματα που συνήθως μας βοηθούν ώστε να νιώσουμε λίγο πιο ήρεμοι: Η μουσική, οι τεχνικές χαλάρωσης (π.χ. διαφραγματική αναπνοή), η απόσπαση της προσοχής (όπως το να παρακολουθήσουμε κάτι αστείο), ο χρόνος με τα μέλη της οικογένειας ή τα κατοικίδια ζώα μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά. Μιλάμε στα παιδιά μας μόνο όταν εμείς αισθανόμαστε ήρεμοι.
11. Δίνουμε πρακτική καθοδήγηση: Υπενθυμίζουμε στο παιδί μας τους κανόνες υγιεινής και τα πράγματα που πρέπει να κάνει για να παραμείνει υγιής, π.χ. πλύσιμο χεριών, συμβουλές για το βήχα και το φτέρνισμα. Βοηθάμε το παιδί μας να εξασκηθεί και να αυξήσει το κίνητρό του για να συνεχίσει, για παράδειγμα: ίσως σκεφτεί ένα τραγούδι που θέλει να τραγουδήσει ενώ πλένει τα χέρια του).
12. Φροντίζουμε τον εαυτό μας: Είναι λογικό να ανησυχούμε αυτή τη στιγμή και ίσως να υπάρχουν δύσκολες προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν. Εστιάζουμε σε πράγματα που βοηθούν να τις αντιμετωπίσουμε. Αυτό διευκολύνει πολύ ώστε να είμαστε σε θέση να ανταποκριθούμε με τον τρόπο που θέλουμε και να μιλήσουμε στα παιδιά.
13. Διατηρούμε μία ρουτίνα: Όπου αυτό είναι δυνατό, προσπαθούμε να διατηρήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο τις συνήθειες και τη ρουτίνα μας – για παράδειγμα, σε σχέση με το φαγητό, τον ύπνο, τη μελέτη, το παιχνίδι. Η ρουτίνα βοηθάει τα παιδιά να αισθάνονται ασφαλείς. Η φυσική άσκηση μπορεί επίσης να είναι επωφελής. Υπάρχουν έρευνες που επιβεβαιώνουν ότι η γυμναστική ενισχύει τη διάθεση και προσφέρει ένα αίσθημα χαλάρωσης και ευεξίας. Μπορείτε να δοκιμάσετε κάποια άσκηση στο σπίτι – υπάρχουν πολλές δωρεάν εφαρμογές ή βίντεο διαθέσιμα στο YouTube.
14. Αποφεύγουμε τους φαύλους κύκλους: Υπάρχουν κάποιες συμπεριφορές που μπορεί να εισέλθουν αυτή τη στιγμή και να επιδεινώσουν το άγχος σας μακροπρόθεσμα, όπως:

• • Αποφυγή αλλαγής της ρουτίνας του ύπνου (π.χ. ένας γονέας που κοιμάται στο κρεβάτι με το παιδί του αντί να κοιμάται μόνος του, “Το παιδί μου φοβάται και εγώ στεναχωριέμαι. Θα κοιμόμαστε μαζί μέχρι να δω ότι είναι καλύτερα. Τώρα που έχω χρόνο θα τον εκμεταλλευτώ για να είμαι περισσότερο μαζί του”).
• Απόσυρση από άλλους ανθρώπους (π.χ. “Τι να την κάνω την επικοινωνία με άλλους μέσω υπολογιστή; Αφού δεν μπορώ να τους βλέπω από κοντά, τότε καλύτερα να μην μιλάμε”).
• Συνεχής αναζήτηση πληροφοριών και έλεγχος (π.χ. Κοιτάζοντας συνεχώς τις ενημερώσεις και τις ειδήσεις, “Εάν ψάχνω και ενημερώνομαι συχνά τότε θα ξέρω και πως θα το αντιμετωπίσω”).
• Κατανάλωση πολύ χρόνου της ημέρας στην έκφραση των ανησυχιών (π.χ. “Σκέφτομαι όλη την ημέρα τι θα συμβεί και τι μπορώ να κάνω” “Πως θα είναι το μέλλον;” “Οικονομικά δεν θα συνέλθουμε ποτέ”).
• Έντονη επιφυλακτικότητα και καχυποψία για τα γεγονότα (π.χ “Τα μεγάλα κράτη δημιούργησαν αυτή την κατάσταση για τη μείωση του πληθυσμού και την οικονομική μας εξάρτηση”).
• Καταιγισμός σκέψεων για πράγματα που θέλετε να κάνετε (π.χ “Πρέπει να βρω λύσεις”, “Πως θα προστατεύσω τους δικούς μου ανθρώπους;”).
• Υπερβολική ενασχόληση με πλύσιμο χεριών πέραν των υγειονομικών οδηγιών που έχουν δοθεί για την πρόληψη της εξάπλωσης του ιού.

Για αυτούς τους λόγους, χρειάζεται προσοχή για αυτές τις συμπεριφορές και ενθάρρυνση, ώστε τα παιδιά και οι έφηβοι να παρατηρούν τι τους βοηθά (όχι μόνο στο άμεσο μέλλον) και τι τους κάνει να αισθάνονται λιγότερο άγχος.

Συγγραφή και επιμέλεια άρθρου

Ζωή Σιούτη,

Κλινική και Συμβουλευτική Ψυχολόγος,

Παιδιών, Εφήβων και Ενηλίκων.

Πηγή

Child Mind Institute Inc. https://childmind.org

National Association of School Psychologists (NASP) www.nasponline.org

The British Psychological Society www.bps.org

University of Oxford https: /emergingminds.org