Το στρες στην παιδική ηλικία αποτελεί έναν από τους ισχυρούς παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση ψυχοπαθολογίας κατά την παιδική και εφηβική ηλικία. Οι διαταραχές στην ανάπτυξη συστημάτων απόκρισης στο στρες -συμπεριλαμβανομένου του άξονα του υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA) και του συμπαθητικού νευρικού συστήματος (SNS) – έχουν συχνά θεωρηθεί ως κεντρικός μηχανισμός των νευροαναπτυξιακών μηχανισμών. Συγκεκριμένα, η έκθεση σε στρεσσογόνα ερεθίσματα κατά την ανάπτυξη HPA και SNS θεωρείται ότι οδηγεί σε διαρκής μεταβολές στη λειτουργία αυτών των συστημάτων, με αποτέλεσμα τον αυξημένο κίνδυνο για  την εκδήλωση ψυχοπαθολογίας στην παιδική, εφηβική και ενήλικη ζωή του ατόμου.

Ωστόσο, οι επιδράσεις των αντιδράσεων πρώιμης ζωής στην ανάπτυξη των φυσιολογικών συστημάτων έχουν μελετηθεί εκτεταμένα σε μοντέλα τρωκτικών και μη ανθρώπινων πρωτευόντων. Στις μελέτες αυτές, η κύρια πειραματική μέθοδος για την πρόκληση στρεσσογόνων αντιδράσεων  ήταν ο παρατεταμένος διαχωρισμός του ζώου από τη μητέρα του. Τα σχετικά αποτελέσματα έδειξαν ότι η πρώιμη έκθεση σε στρεσσογόνα συμβάντα συνδέεται με την υπερευαισθησία του άξονα ΗΡΑ και του SNS κατά την εφηβεία και την ενηλικίωση, καθώς και την αύξηση του άγχους, του στρες και της επιθετικής συμπεριφοράς.

Αντίστοιχα, οι περισσότερες μελέτες σε ανθρώπους επιβεβαιώνουν την αυξημένη ενεργοποίηση της κορτιζόλης και της αδρενοκορτικοτροπικής ορμόνης (ορμόνες του στρες) μετά από την έκθεση των ατόμων σε στρεσσογόνα γεγονότα ζωής (π.χ. θάνατος, διαζύγιο, οικονομικές δυσκολίες, κ.α.), με ιδιαίτερα παρατηρήσιμη αύξηση των ορμόνων του στρες στα πρώτα χρόνια ζωής του παιδιού, όταν το ίδιο υφίσταται οξύ ή και χρόνιο στρες (π.χ. Συγκρούσεις γονέων, διαζύγιο, κακοποίηση, έλλειψη γονεικής αποδοχής, παραμέληση, αδιαφορία, αρνητικές κοινωνικές εμπειρίες, κ.α.). Ειδικότερα, οι έρευνες πάνω στη μελέτη του οικογενειακού συστήματος έχουν αποδείξει ότι τα υψηλά επίπεδα οικογενειακών αντιξοοτήτων (φτώχεια, απώλειες, πένθος, ζητήματα υγείας, κ.α.) και αρνητικών παραγόντων (π.χ., λεκτική, ψυχολογική, συναισθηματική, σωματική βία) στην παιδική ηλικία συμβάλλουν στην ενεργοποίηση του συστήματος του στρες (HPA), την αύξηση των ορμονών του στρες και την εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων των παιδιών.

Πως μπορώ να καταλάβω ότι το παιδί μου έχει άγχος;

Το σύστημα απόκρισης του στρες μπορεί να προκύψει ανάλογα με τη σοβαρότητα και τη χρονικότητα των αντιδράσεων στα στρεσσογόνα ερεθίσματα στα πρώτα χρόνια ζωής του παιδιού. Έτσι, τα σωματικά συμπτώματα αποτελούν μία φυσιολογική οργανική αντίδραση που σχετίζονται με τα αρνητικά αποτελέσματα των αντίξοων περιβαλλοντικών ερεθισμάτων. Ως προς την κατανόηση της έννοιας του άγχους, καθίστε μαζί με το παιδί σας και δώστε του την οδηγία να κυκλώσει τι αισθάνεται όταν νιώθει πίεση:    

Πως διαχειρίζομαι το άγχος του παιδιού μου;

Κάθε παιδί εκδηλώνει διαφορετικές αντιδράσεις απέναντι στο άγχος και για αυτό μπορεί να χρειάζονται διαφορετικές παρεμβάσεις του γονέα σε καθε περίσταση που προκαλεί άγχος, οι οποίες όμως να προσαρμόζονται στην προσωπικότητα και στη διάθεση του παιδιού.

Έτσι, την επόμενη φορά που το παιδί σας αισθανθεί άγχος και στρες, δοκιμάστε μερικές από τις ακόλουθες δραστηριότητες για τον περιορισμό τους:

• Ανεβάστε τον καρδιακό ρυθμό

Η αεροβική άσκηση μειώνει την αντίδραση απάντησης των παιδιών στο στρες. Ενθαρρύνετε τα παιδιά σας να τρέξουν όσο πιο γρήγορα μπορούν, να ασχοληθούν με αθλητικές δραστηριότητες και να υιοθετήσουν μία θετική στάση απέναντι στη σωματική άσκηση.

• Κάντε αναπνοές

Οι διαφραγματικές αναπνοές μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά στη μείωση του στρες και στη χαλάρωση του σώματος. Εκπαιδεύστε το παιδί σας στη καθημερινή χρήση των διαφραγματικών αναπνοών. Θυμηθείτε ότι το ένα χέρι του παιδιού θα πρέπει να ακουμπά στο στήθος του και το άλλο στο στομάχι του. Δώστε την οδηγία στο παιδί σας να αναπνέει από την κοιλιά του, ώστε το χέρι που ακουμπάει την κοιλιά του να σηκώνεται κάθε φορά που παίρνει ανάσα από τη μύτη, ενώ αυτό που ακουμπάει στο στήθος του να παραμένει σταθερό. Για να γίνει κατανοητό στο παιδί, εξηγήστε τη διαδικασία των διαφραγματικών αναπνοών ως ένα μπαλονάκι που φουσκώνει κάθε φορά που το παιδί παίρνει ανάσα που τη μύτη και ξεφουσκώνει κάθε φορά που βγάζει τον αέρα από το στόμα. Θυμηθείτε ότι οι ανάσες θα πρέπει να γίνονται με ήρεμο και σταθερό τόνο. Σε μικρότερες ηλικίες χρησιμοποιείστε την οδηγία να αναπνέουν σαν να μυρίζουν ένα λουλούδι και να εκπνέουν σαν να σβήνουν ένα κερί.

• Εκπαιδευτείτε στο διαλογισμό

Ο διαλογισμός βοηθά τα παιδιά να εστιάσουν στο σώμα τους, να αποκτήσουν ενσυνειδητότητα και έλεγχο της αναπνοής τους. Εάν το παιδί σας είναι επιρρεπές στο στρες, εφαρμόστε το διαλογισμό για τη μείωση των επιπέδων του στρες και τον έλεγχο των σωματικών του αντιδράσεων.

• Ακούστε μουσική

Διαχρονικές έρευνες έχουν αποδείξει τα ευεργετικά αποτελέσματα της μουσικής στην αλλαγή της διάθεσης και της μείωσης του άγχους. Η μουσική μπορεί να βοηθήσει στην αναβίωση ευχάριστων αναμνήσεων του παιδιού. Ακόμη, το τραγούδι και ο χορός σε συνδυασμό με τη μουσική συμβάλλει σημαντικά στη μείωση του άγχους και στην καλύτερη διάθεση των παιδιών.

• Βόλτα στη φύση

Η βόλτα, το παιχνίδι και η φυσική άσκηση στη φύση βοηθούν σημαντικά στη μείωση του στρες των παιδιών και στην αλλαγή του τρόπου σκέψης τους.

• Δώστε μία μεγάλη αγκαλιά

Οι αγκαλιές είναι ένας εκπληκτικός τρόπος διαχείρισης του στρες. Έρευνες έχουν δείξει ότι οι αγκαλιές εκλύουν ωκυτοκίνη (ορμόνη της αγάπης), μειώνουν την πίεση του αίματος και τα επίπεδα του στρες, και βοηθούν τα παιδιά να ηρεμήσουν. Η καθημερινή αγκαλιά (20΄΄) συμβάλλει στη βίωση  του αισθήματος ασφάλειας και υποστήριξης.

• Παίξτε με το κατοικίδιο σας

Οι βόλτες και το παιχνίδι με το κατοικίδιο συμβάλλουν στη μείωση του στρες, στην αύξηση του αισθήματος της ασφάλειας, της άνεσης και της συντροφικότητας, και στην απόσπαση της προσοχής του παιδιού από τις σκέψεις που του προκαλούν άγχος.

• Χρησιμοποιείστε τη δύναμη του νου

Ζητήστε από το παιδί σας να μετρήσει ανάποδα από το 100 ανά 3, να συναρμολογήσει παζλ,  sudoku και σταυρόλεξα. Η εστίαση της προσοχής του παιδιού σε ένα συγκεκριμένο έργο βοηθά στην απόσπαση της προσοχής του από τις σκέψεις που τον αγχώνουν και στην χαλάρωση του νου.

• Μιλώντας για το πρόβλημα σε φίλους και σε οικογένεια

Ενθαρρύνετε τα παιδιά σας να μιλούν και να επικοινωνούν αυτό που τους ενοχλεί, και να ακούν την απάντησή τους. Η επικοινωνία με ένα μέλος της οικογένειας ή ένα φίλο, αποτελεί έναν από τους καλύτερους τρόπους για τη μείωση του στρες τόσο των παιδιών όσο και των ενηλίκων. Μιλώντας για το πρόβλημα, το παιδί βοηθιέται, ώστε να το αντιμετωπίζει λιγότερα φοβιστικό και τρομακτικό, ενώ παράλληλα αισθάνεται ότι έχει την υποστήριξη του ατόμου με το οποίο επικοινωνεί.

• Κάντε ένα χαλαρωτικό μπάνιο

Ένα ζεστό μπάνιο μπορεί να αλλάξει τη διάθεση και να ηρεμήσει από την πίεση της ημέρας. Έαν το παιδί σας δυσκολεύεται να κοιμηθεί, τότε ένα ζεστό μπάνιο -90΄ πριν από την καθιερωμένη ώρα του ύπνου του- μπορεί να το βοηθήσει να χαλαρώσει και να μειώσει το στρες της ημέρας.

• Η δύναμη του καλού ύπνου

Όλοι γνωρίζουμε ότι είναι δύσκολο να διαχειριστούμε το στρες όταν το σώμα μας είναι κουρασμένο και εξαντλημένο από την καθημερινότητα. Ο καλός ύπνος συμβάλλει στην γνωστική  εγρήγορση του νου και στην ομαλή διαχείριση των καθημερινών στρεσογόνων ερεθισμάτων. Για τα παιδιά μικρότερης ηλικίας, ο καλός ύπνος είναι η απάντηση στο καθημερινό στρες. Αντίθετα, για τα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας, ο ύπνος δεν αποτελεί τον καλύτερο δυνατό τρόπο διαχείρισης του στρες, ωστόσο μπορεί να αποφέρει σημαντικά αποτελέσματα. Σύμφωνα με την Αμερικανική Ένωση Παιδιατρικής, τα παιδιά χρειάζονται ημερησίως 9 έως 12 ώρες ύπνου, ενώ για τους εφήβους οι 8 με 10 ώρες είναι επαρκείς για την επανάκαμψη του οργανισμού από την καθημερινότητα. Τα παιδιά επίσης, που γυμνάζονται και συμμετέχουν σε δραστηριότητες που απαιτούν καθημερινή σωματική άσκηση, χρειάζονται περισσσότερες ώρες ύπνο για την ισορροπία του οργανισμού και της σωματικής και ψυχικής τους ομοιόστασης.

• Εκπαιδευτείτε στην προοδευτική μυϊκή χαλάρωση

Στην προοδευτική μυϊκή χαλάρωση, τα παιδιά σφίγγουν και μετά χαλαρώνουν διαφορετικές μυϊκές ομάδες του σώματός τους, ακολουθώντας τις οδηγίες που διαβάζει ο γονέας. Αυτή η άσκηση χαλάρωσης μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά πριν από μία επικείμενη κατάσταση που προκαλεί άγχος, όπως ένα διαγώνισμα ή ένα σημαντικό παιχνίδι, κ.α. Μπορείτε να δοκιμάστε την προοδευτική μυϊκή χαλάρωση κατά τη διάρκεια μίας στρεσογόνας συνθήκης για το παιδί σας, ωστόσο είναι περισσότερο αποτελεσματική όταν η εξάσκηση επιτυγχάνεται από πριν.

• Χρησιμοποιείστε τη γιόγκα

Η γιόγκα μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να συγκεντρωθούν, να ηρεμήσουν από την καθημερινότητα, να διαχειριστούν το χρόνιο στρες και να αυξήσουν τη δύναμη και την ευελιξία του σώματός τους. Η γιόγκα μπορεί να είναι μία υπέροχη δραστηριότητα για το παιδί σας, εάν αυτό αισθάνεται ότι αγχώνεται καθημερινά και σε έντονο βαθμό.

Συγγραφή & Επιμέλεια άρθρου,

Ζωή Σιούτη, Κλινική & Συμβουλευτική Ψυχολόγος.